Regisseur Stefaan van Brabandt is gelukkig wel op de hoogte van Marx’ ware intenties
In een volgepakt Parktheater brengt Frank Lammers de première van de theatermonoloog ‘MARX’ ten tonele. De voorstelling is deel twee uit de Filosofenreeks. Waar Socrates mocht aftrappen, is het nu de beurt aan Karl Marx.
De avond wordt ingeleid door regisseur Stefaan van Brabandt. Hij stelt dat hij op generlei wijze het marxisme wilt rechtvaardigen. Wel denkt hij dat “Marx actueler is dan ooit” in een tijd van klimaatverandering, rendementsdenken en graaikapitalisme. Van Brabandt geeft vervolgens een korte uitleg van de marxistische begrippen bovenbouw/onderbouw en historisch materialisme. Voor hen die niet geschoold in de marxistische leer; een korte samenvatting.
De bovenbouw/onderbouw structuur stelt dat alle maatschappelijke uitingen voortkomen uit de economische (of productie-) verhoudingen binnen de samenleving. De economische verhouding binnen een samenleving vormt daarmee de basis waarop het maatschappelijk bewustzijn rust. Deze productieverhouding kan binnen het kapitalisme ruwweg worden omschreven als Kapitaal enerzijds en Proletariaat anderzijds; de bezittende klasse en de bezitloze klasse.
Cultuur, politiek, filosofie, familieverhoudingen zijn geen organisch gegroeide instituten, maar niets meer dan de knecht van het Kapitaal. De politiek bedient de heersende klasse, de kunst vereeuwigd haar en de filosofie geeft haar de intellectuele rechtvaardiging.
Met het historisch materialisme stelt Marx dat de klassenstrijd de motor is van de menselijke vooruitgang. Deze vooruitgang is dialectisch van aard: de these wordt geconfronteerd met de antithese. Na een botsing vormen zij een synthese, die op haar beurt weer als these fungeert voor de volgende antithese. Actie, tegenreactie, samensmelting, actie. De these en antithese worden bij Marx gevormd zij die bezit hebben enerzijds, en de bezitlozen anderzijds. De botsing doet zich voor als de bezitlozen dermate uitgebuit zijn dat er een sociale revolutie ontstaat. De huidige onderbouw/bovenbouw wordt vernietigd en uit haar as herrijst een nieuwe structuur met nieuwe productieverhoudingen.
Marx begint zijn geschiedschrijving tijdens het ‘Urcommunismus’; de jagers en verzamelaars. In deze samenleving was geen bezit, dus geen klassentegenstellingen. De ellende begon bij de agrarische samenlevingen, toen de eerste vormen van grondbezit de klassentegenstellingen vormden. Hierna wordt elk tijdvak gekenmerkt, en uiteindelijk vermorzeld door de klassenstrijd. Vrije burger en slaaf in Athene, patriciër en plebejer in Rome, gildemeester en gezel in de Middeleeuwen. “Kortom, onderdrukkers en onderdrukten in voortdurende tegenstelling tot elkaar”.
De feodale Middeleeuwen kwamen knetterend ten einde tijdens de Franse Revolutie; de gebeurtenis die definitief de periode van de kapitalistische productieverhoudingen- en haar bourgeoise bovenbouw inluidde.
De bourgeoisie was in de ogen van Marx het Kwaad waarin al het Kwaad der historisch bezittende klassen culmineerde. Weg was de vaderlijke feodale band tussen leenheer en horige; de bourgeoisie had “in de plaats van de met godsdienstige en staatkundige zinsbegoocheling omhulde uitbuiting de openlijke schaamteloze, directe, dorre uitbuiting gesteld”. Het kon daarom ook niet lang meer duren voordat de arbeiders aller landen op zouden staan om zich te ontdoen van de ketenen van het Kapitaal. Vanuit deze logica bekeken is de val van het kapitalisme ook geen nastrevenswaardig ideaal, maar een feit. De ijzeren wetten tonen immers de aanstaande omwenteling, met een zekerheid van de getijen.
De aankleding is minimalistisch. Een groot wit doek gedrapeerd over het podium, een stoel als enig rekwisiet. Lammers zet een meeslepende Marx neer die woest zijn leven en nalatenschap overdenkt. “Kan ik verantwoordelijk gehouden worden voor de gruweldaden van het marxisme” vraagt hij zich af. “Is Christus verantwoordelijk voor de kruistochten”?
Marx’ leven is doorspekt van menselijk lijden. Ziekte en constante geldzorgen plagen de filosoof. Van zijn zeven kinderen zijn er vier vroegtijdig gestorven. Van zijn drie overgebleven dochters hebben er later twee zelfmoord gepleegd. De financiële situatie noopte tot armoedige behuizing. De vochtige woonruimtes kwamen zijn kwalen niet ten goede. En kwalen had hij. Hij was nier- en leverpatiënt, leed hij aan constante oogontstekingen, huidaandoeningen en zeer pijnlijke steenpuisten.
Friedrich Engels wordt geïntroduceerd. Als zoon van een textielmagnaat had hij de misère van de arbeiders uit eerste hand gezien. Samen met Marx schreef hij het Communistisch Manifest. Engels was de belangrijkste figuur in Marx’ leven. Zonder zijn financiële steun was het gezin in een vroeg stadium ten onder gegaan aan hun ellende.
Marx vraagt zich in het slot af waarom het kapitalisme nog niet ten grave is gedragen. Een tirade volgt. De arbeider is de middenklasse geworden; in slaap gesust met vakantiedagen en een auto van de zaak. De ontvreemding is niet minder groot. Wij kopen producten die wij niet nodig hebben om indruk te maken op mensen die wij niet aardig vinden. Wij maken de aarde kapot. In de zorg is de patiënt een klant geworden, in het onderwijs is het diploma een verdienmodel. Het marxisme is wellicht uitgedraaid op een verschrikking, maar niemand heeft de essentie begrepen, zo stelt zijn bedenker. De essentie van naastenliefde, de menselijke maat en eerlijk delen. Een staande ovatie volgt.
Stefaan van Brabandt heeft met MARX een wervelende voorstelling neergezet. Het spel van Frank Lammers is indrukwekkend, temeer het een monoloog van 80 minuten betreft zonder pauze. Het leed van de filosoof grijpt de toehoorder bij de keel en laat deze het gehele stuk niet meer los.
Op de boodschap van de voorstelling is echter veel aan te merken. Van Brabandt stelt impliciet dat “het ware marxisme nooit heeft bestaan”. Steeds weer wordt het gedachtegoed geperverteerd door deze of gene, of nopen externe factoren tot hardvochtig beleid tegen mogelijk verraders. “Als men het marxisme uitvoert zoals Marx het bedoeld heeft, dan zou er waarlijk een eerlijke samenleving ontstaan”.
Zelfs als men de ettelijke miljoenen doden onder uiteenlopende communistisch regimes niet afdoende bewijs vindt voor de stevige kans op ontsporing richting uitzinnig geweld, hoeft men alleen het Communistisch Manifest te lezen om bevangen te worden door dystopische visioenen.
In het in 1848 verschenen Communistisch Manifest zetten Marx en Engels beknopt hun wereldvisie uiteen. Het Manifest diende als partijprogramma voor de verschillende Europese communistische partijen. Nu is een ‘communistische partij’ binnen het orthodox marxisme al een contradictie. De revolutie komt vanzelf; de wapenen hoeven niet opgepakt te worden door de communisten. Wel dienen zij het “bewustzijn op te wekken over de vijandige tegenstelling tussen bourgeoisie en proletariaat (waarbij direct de vraagt rijst hoe Marx en de zijnen zich wél buiten de kaders van de bovenbouw weten te bewegen)”. Vredelievend is het pamflet overigens allerminst.
“De communisten versmaden het hun overtuiging en hun bedoelingen te verhelen. Zij verklaren openlijk dat hun doel slechts bereikt kan worden door de gewelddadige omverwerping van iedere tot nu toe heersende maatschappelijke orde. Dat de heersende klassen sidderen voor een communistische revolutie! De proletariërs hebben daarbij niets te verliezen dan hun ketenen. Zij hebben een wereld te winnen”.
Wordt er niet opgeroepen tot geweld, dan wordt het aanstaande bloedvergieten in ieder geval met gejuich tegemoet gezien. In hoofdstuk II van het Communistisch Manifest komt het belangrijkste punt van de klasseloze samenleving aan bod:
Wat het communisme kenmerkt, is niet de afschaffing van het eigendom in het algemeen, maar de afschaffing van het burgerlijke eigendom (…) In die zin kunnen de communisten hun theorie samenvatten in die ene formule: opheffing van het privé-eigendom.
Zoals de politiek omver geworpen moet worden als knecht van de kapitalistische maatschappij, zal het gezin er ook aan geloven:
Opheffing van het huisgezin! (…) Waarop berust het tegenwoordige, het burgerlijke huisgezin? Op het kapitaal, op het privé-inkomen (…) Het huisgezin van de bourgeois valt natuurlijk weg met het wegvallen (…) van het kapitaal. (…) Maar, zegt gij, wij heffen de innigste verhoudingen op, wanneer wij in de plaats van de opvoeding thuis, de maatschappelijke stellen.
En is ook niet uw opvoeding door de maatschappij bepaald? (…) De communisten vinden de invloed van de maatschappij op de opvoeding niet uit; zij veranderen slechts haar karakter, zij ontrukken de opvoeding aan de invloed van de heersende klasse”.
Gebaseerd op slechts enkele passages uit het Communistisch Manifest wordt het gewelddadige karakter van de heilsleer meer dan duidelijk. Karl Marx zag revolutionair geweld als onmisbaar onderdeel van de grote omwenteling. Een revolutie die zal leiden tot een maatschappij waarin het privé-eigendom is ontnomen, de gezinsstructuur is gebroken en kinderen worden opgevoed door de maatschappij. Iedereen die zich verzet is onderdeel van de heersende klasse; de klasse die gewelddadig omver geworpen moet worden. Kinderen weggerukt van hun ouders, totalitaire indoctrinatie, massa executies.
De Koelak was onderdeel van de heersende klasse onder Lenin. De Koelak was een zelfstandige boer die vaak niet meer bezat dan een koe; een paard; een stukje land met een hutje waarin hij- en zijn gezin woonde. De Koelakken vonden per honderdduizenden hun einde in naamloze massagraven, gestorven door de kogel of uitgehongerd in een van de Siberische werkkampen. De dood van miljoenen onschuldige burgers is zonder meer terug te voeren op het gedachtegoed van Marx. De kiem van het krankzinnige geweld is eenvoudig te vinden in de boeken en pamfletten van de in Trier geboren filosoof. Het getuigt van een ontstellende kortzichtigheid de denker te houden voor een vredelievende oom die slechts het beste wilde voor de samenleving. Het hedendaags gedweep met Karl Marx is een schoolvoorbeeld van de politiek van intentie. Maar ideeën hebben consequenties. De consequentie van het marxisme ligt verspreidt in massagraven, van de ijzige Siberische vlakten tot de snikhete Cambodjaanse Killing Fields.
Recensie: theaterstuk MARX
Zuidelijk Toneel in samenwerking met Stefaan van Brabandt
Spel: Frank Lammers
Première: 6 februari 2018/ Parktheater Eindhoven
Philip Drent (1986, Gelderland). Houdt zijn vurige passie voor (black) metal, vechtsporten en politieke theorie liever voor zichzelf.
Lees hier meer artikelen van deze auteur.
