Met een heftige oproep, springend over het toneel, roept de verteller (Paul Kooij) ‘de elite, want zo mag ik u toch wel noemen’ in Carré op om de armoede de wereld uit te helpen, ‘te beginnen in Nederland’. Dat kan met de oprichting van een nieuwe Maatschappij van Weldadigheid, waaraan ‘u allemaal 5 euro per week bijdraagt’. Carré valt stil en je kunt de toeschouwers die de première zondag mochten genieten bijna horen rekenen: 250 euro per jaar, moeten we straks tekenen?
Foto’s: © Ben van Duin
Maar het is maar een moment van benauwdheid, niet serieus. Aan het begin van Pauperparadijs heeft het publiek al moeten slikken bij het overboord kieperen van een overleden baby van een boot met weeskinderen op de Zuiderzee, op weg van Amsterdam naar de heropvoedingskolonie in Drenthe. De parallel met de duizenden doden op de Middellandse Zee is evident. En ook de apathische politici en de schuldenindustrie krijgen er nog flink met de linkse mattenklopper van langs.
Toch is Pauperparadijs allerminst een moraliserende musical. Tom de Ket is, anders dan zijn eeuwige theatermaatje George van Houts, niet van het padje geraakt in extreme denkbeelden. Met verrassende wendingen en ironie weet hij juist 2,5 uur lang de twijfel in stand te houden over de intenties van Johannes van den Bosch om met zijn Maatschappij van Weldadigheid in het Drentse Veenhuizen Nederland van de armoede te verlossen met opvoeding en scholing. De Ket veranderde zelf van mening: ‘Ik zag hem vooral als een man met grootheidswaan. Maar hij had wel een visie, een idee…deed tenminste wat. Nu is daadkracht verzopen in niksigheid.’
Van welvarende Nederlanders werd de bijdrage van een stuiver gevraagd. Deze crowdfunding avant la lettre deed slechts 20.000 Nederlanders naar de beurs grijpen. Ook toen al, zuinigheid, eigenbelang en wegkijken, maar ook Calvinisme die de lotsbestemming predikte: voor een duppie geboren…Elite en parlement moesten er niets van hebben. Voor hen waren de wezen, landlopers, invaliden en hele en halve misdadigers één pot nat.
Van den Bosch moest op slinkse manieren zijn Maatschappij financieel op de been houden en malverseerde als minister van Koloniën met geld uit Indië om zijn eigen kolonie in stand te houden. Dat kon niet verhelpen dat de staat de Maatschappij van Weldadigheid in 1859 moest ‘redden’ moest worden. Waarna ook de laatste grenzen tussen armoede- en misdaadbestrijding werden geslecht.
Want al spoedig na de fraaie start in 1818 met boerderijtjes voor de eerste horden armen, moest Van den Bosch ook tot massa-huisvesting overgaan met tewerkstelling op het land, later in fabrieken. Verheffing van de verworpenen der aarde werd altoos meer en hardere disciplinering. De tienduizenden ‘miserabelen’ kwamen van de regen in de drup. Ze hadden tenminste bed en brood.
En onzedigheid, seks, zuipen, dagelijks fysiek geweld – ook van bewaarders – en soms iets van ‘ware liefde. Dat laatste komt goed van pas in een musical. Teunis, vanwege armoe afgestaan kind uitde Jordaan, wordt in Veenhuizen verliefd op Cato. Ze is de dochter van een militair en kampbewaker, dus het mag niet. Ze vluchten, trouwen, krijgen een serie kinderen en armoede drijft hen terug naar Veenhuizen. De aanvankelijk opstandige Teunis raakt murw en past zich aan, onder het refrein: ‘Het is zoals het is, het is zoals het is; soms is ’t goed, meestal is ’t mis.’
Cato symboliseert het verzet tegen zoveel onrecht, maar noodlot en diefstal brengt haar in de echte gevangenis. Liefde die afkomst overwint – anders dan de echte Romeo en Julia – maar de heftige armoe niet. Het toenemend kwaad en geweld om de paupers te onderdrukken krijgt vorm door in een meedogenloze kampbaas. Van den Bosch laat die kennelijk in stand, hopend op uiteindelijk succes.
Het Pauperparadijs draaide twee jaar op locatie binnenplaats van het – ook geweldige – Gevangenismuseum in Veenhuizen alvorens Carré het podium werd deze zomer met nieuw decors en aangepast scenario en dramaturgie van De Ket en Suzanna Jansen, schrijver van de bestseller Het Pauperparadijs.
Het Pauperparadijs vond ik van het schitterende begin met als wormen door en over elkaar krioelende armen tot en met een evenzo prachtig einde onderhoudend. Vooral de muziek van de band van Lavalu vond ik meeslepend goed en sinterklaasrijm die soms haar prachtige liedjes sluitend maakt, zij haar vergeven.
Met Paul Kooij als Verteller, Steyn de Leeuwe als Teunis en vooral Dragan Bakema als Van den Bosch en Margreet Boersbroek als Cato waren de hoofdrollen zondag in geweldige handen. Gusta Geleijnse, Bart Rijnink en Lottie Hellingman gaan hen afwisselen. Het acteren in een zaal is zwaarder dan buiten, ervoeren de acteurs
Fraai decor, licht en geluid en maken dit tot een spektakel, dat hier en daar uit de bocht vliegt of even bombastisch wordt. Maar dat hoort ook gewoon bij deze voorstelling, over een vloek in de geschiedenis die vandaag allerminst verstomd is.
En ook nu weer de noodkreet: biedt deze prachtige cultuur ook het onderwijs aan! De heer Sybrand van Haersma Buma, de leider van ons Christen-Democratisch Appèl, meent dat het zingen van het Wilhelmus onze jongeren zal verheffen. Maar gun hen dan Het Pauperparadijs te mogen genieten. Als we allemaal aangenaam zijn vermaakt met ‘ons’ heldendom bij Soldaat van Oranje, richt die hal vervolgens in voor een paar jaar Pauperparadijs. Terecht zegt De Ket dat deze fascinerende geschiedenis – recent pas volledig opgetekend door Jan Libbenga tot en met Holleeder, Hazes en Swiebertje – een van de meest tekenende elementen van ons verleden is. En vanuit m’n privilége als witte historicus: ook onze binnenlandse slavernijgeschiedenis.
Gezien: Het Pauperparadijs, zondag 8 juli, Carré, Amsterdam, daar nog te zien t/m 5 augustus.
