Met De Oresteia zet regisseur Theu Boermans een geweldige klassieker van Het Nationale Theater neer. Die heeft geen prietpraat over politieke urgentie en vrouwenrechten ter verdediging nodig.
Oogverblindend mooi schittert een bloederige Anniek Pheifer in de dubbele moordscène die De Orestei draagt: eerst brengt ze zelf haar echtgenoot om. Die heeft immers hun dochter geofferd teneinde de goden gunstig te stemmen in de strijd van zijn Athene tegen Troje.
In het tweede bedrijf is zij zelf slachtoffer, samen met haar geliefde met wie ze haar man bedroog. Dit keer wreekt de zoon de moord op zijn vader, aangemoedigd om over zijn angst heen te stappen door zijn andere zus en twee gifmengende vrouwen.
Officieel: Agamemnon (Bram Coopmans) heeft in de Trojaanse oorlog zijn dochter Iphigeneia moeten offeren om wind in de zeilen van zijn krijgsvloot te verkrijgen, en verslaat Troje na tien jaar strijd. Na terugkeer heeft zijn vrouw Klytaimnestra (Pheifer) het aangepapt met Agamemnons neef Aigisthos (Vincent Linthorst). In het tweede bedrijf rijgt Orestes (Bram Suijker hen aan het mes om zich in het derde bedrijf voor de rechtbank door Pallas Athene (Hannah Hoekstra) – na het staken van de stemmen van de jury – vrijgesproken te zien voor moedermoord. Met als kern: was die gerechtvaardigd in het licht van de moord op zijn vader?
Het stuk begint een indrukwekkende monoloog van verteller Hans Croiset, de acteur die – net als Remco Campert in de literatuur – als 82-jarige onvervaard flirt met het einde. Zijn tekst, toepasselijk: ‘Ouderdom neemt alles weg, en het oog dat op het graf is gericht, ziet scherp de kern van de dingen.’
Met eveneens krachtige bijrollen voor voorspeller Kassandra (Romana Vrede), getergde soldaat (Yamill Jones), een oude en jonge vrouw (Barbara Pouwels en Nazanin Taheri), god Apollo (ook Bram Coopmans) en zus Elektra (ook Hannah Hoekstra).
Beide moordpartijen verbeelden Boermans en de dramaturgie met een enorme stroom bloed die van boven spetterend neerdaalt en daders en slachtoffers drenkt, en spetters op de getormenteerde tronies nalaat, die in het fraaie licht de prachtigste beelden opleveren. Waardoor je als – bloeddorstige – kijker theatraal aan je trekken komt.
Want deze Oresteia steunt voor een flink deel op de prachtige hertaling van de tekst van de tragediedichter Aischylos door de markante auteur Ted Hughes, in mooi Nederlands vertaald door Tom Kleijn.
Dominant in deze Oresteia is de sterke gewelfde knalgele vloer die voortdurend ronddraait. Acteurs staan, knielen, verstoppen en lopen (soms te moeizaam) op, in en tussen de gele golven; zelf weinig bewegend en vooral tekst uitend en sterk spelend op de mimiek. Die zien we benadrukt door een krachtige en passende aanvulling: twee haarscherpe videobeelden naast elkaar achterin het decor met de gezichten van de acteurs.
Dat alles is vooral op het einde indrukwekkend als (de geest van) Klytaimnestra en Orestes met bloedspetters besmeurde gezichten doodstil tegenover elkaar gezeten met haarscherpe blikken hun proces ondergaan. Zo’n beeld beklijft nog heel lang bij me.
In de publiciteit benadrukken Het Nationale Theater en Boermans sterk het actuele karakter van De Oresteia. Zo markeerde dit verhaal 2500 jaar geleden de komst van de moderne rechtsstaat die een einde gemaakt zou hebben aan de bloed- en eerwraak. De teloorgang van de rechtsstaat onder Poetin, Trump en Erdogan noemt Boermans als actuele redenen om het verhaal juist nu te tonen.
Ook kun je, aldus de doorgetrokken theorie, De Ortesteia zien als een overgang van het matriarchaat naar een door mannen gedomineerde samenleving. Terwijl vrouwen na duizenden jaren onderdrukking de afgelopen decennia hun positie heroverden, maar die nu opnieuw bedreigd zien.
Met alle respect, maar ik vind dit, historisch gezien, prietpraat. Bedreigingen van de rechtsstaat en strijd tussen mannen en vrouwen zijn van alle tijden. Rechtspraak is niet mannelijk en eerwraak vrouwelijk, integendeel misschien. Wellicht staat de rechtsstaat in veel landen onder druk, maar wat moet ik met De Oresteia als illustratie?
Je kunt De Oresteia, wil je het graag politieke lading geven, net zo goed zien als het begrip voor IS; je doodt voor je eer, onder de hoede van de goden en aangemoedigd door vrouwen. Steeds weer bepaalt Zeus (Allah) je daden en uiteindelijk spreekt zijn plaatsvervanger op aarde, Pallas Athene, je – onder de Sharia? – vrij voor die daden. Met wat fantasie kun je alles met hedendaagse verhoudingen verklaren, maar klassieke stukken hebben dat volgens mij niet nodig.
De bejubeling van de rechtsstaat door Athene kun je als belangrijkste vraagstuk zien, met als fraaie lofzang op het einde: ‘Er bestaat geen reden waarom jullie onsterfelijke woede dit land zou moeten straffen. De tijd van bruut geweld is voorbij. De dagen van de overtuigingskracht van het gezond verstand, met zijn visie voor de toekomst, met zijn genade, zijn vergevingsgezindheid
zijn gekomen.’
Maar het theatraal fraaiste deel vormen hoe dan ook de uitgebeelde moorden. Deze Oresteia is op de eerste plaats een indrukwekkende tango tussen Theu Boermans en Anniek Pheifer, die haar laatste en wellicht beste rol bij Het Nationale Toneel/Theater speelt. Bij de première waren nog niet alle acteurs rol- en tekstvast, maar dat groeit altijd snel, zodat de 2,5 spel aan spanning zullen winnen..
Ik gun iedereen dit mooie te mogen zien, en dat een verkorte versie op televisie en scholen vertoond zal worden. Want, zoals hier eerder opgemerkt, is het toneel al lang gedemocratiseerd in ondermeer fantastisch series op televisie zoals momenteel weer Zuidas met HNT-acteurs, maar qua schouwburgpubliek niet meegegaan. Dat verdient beter, met of zonder politieke motivatie.
Gezien: De Oresteia in de Koninklijke Schouwburg, 7 april 2018, nog te zien tot 3 juni in heel Nederland te zien, en vaak in Den Haag
Foto’s: © Sanne Peper
